Toksik Aile İlişkileri ve Onlarla Baş Edebilme Yolları

Arkadaşlarını seçebilirsin ama aileni seçemezsin diye bir deyiş vardır. Belli ki böyle bir seçim olmadığı için canı yanmış birileri tarafından söylenmiş ve toplum içinde o kadar fazla karşılığını bulmuş ki hepimizin kulaklarına varacak kadar tekrar edilmiş. Filmlerde ve dizilerde bazen mükemmel aile fotoğrafına rastlayabiliriz. Ya da bazı gelişim kitaplarında bunun nasıl olacağına dair teorik bilgiler de okuyabiliriz. Ancak gerçek hayatta bu durum pek de öyle dizi ya da kitaplarda rastlandığı gibi olmayabilir.

Aile ilişkilerinizin sizi gerçekten zehirlediği durumlar olabilir. Bunlar ailenizde sevmediğiniz özellikler, değiştiremediğiniz bazı alışkanlıklar gibi görünse de hayat kalitemizi oldukça etkileyecek güce sahiptir. Üstelik hala ailenin kaynaklarına ihtiyacımızın devam ettiği ergen bir pozisyona sahipsek, aileden kurtulmak o kadar kolay olmayabilir. Her aile ve birey kendi zorluklarından geçer. İnsanların günleri zor geçebilir, yolda biriyle tartışırız, işte istenmeyen durumlarla karşılaşırız veya bazı finansal zorlanmalar içindeyizdir. İster geleneksel ister geleneksel olmayan aile yapısına sahip olun problemler kaçınılmazdır. Özellikle ergenlik dönemlerinde kişinin neyin ebeveynlik, neyin kontrol etme ve baskı kurma olduğunu algılaması zor olabilir.

Hangi stratejilerin sizi daha iyi hissettireceğine ya da süreci daha kolay yönetmenize katkı sağlayacağına geçmeden önce, zehirli aile ilişkilerinin karakteristik özelliklerin ne olduğuna bakmakta fayda olacaktır. Batı’da bunun için toksik aile yapısı tabiri kullanılıyor. Toksik, kelime anlamı itibari ile zaten zehirli, öldürücü gibi anlamlara geliyor. Burada toksik derken bahsettiğimiz şey, aile içi etkileşimlerin birbirlerine yıkıcı veya zarar verici sonuçlar doğurduğu aile yapısıdır.

Peki, kötü muamele neye benzer? Bazı ailelerde bu davranışlar agresiftir; öfke patlamaları, evdeki veya kişisel eşyaların tahrip veya yok edilmesi, lakap takma veya diğer zorbalık biçimleri şeklinde gerçekleşebilir. Kimi zaman daha pasif agresif ve manipülatif olabilir; tartışmanın ortasında çekip gitmek, duygularınızı görmezden gelmek, deneyiminizi göz ardı etmek, sürekli ve her şeyi kontrol etmek, sürekli sınırlarınızı test etmek gibi. Toksik davranışlar her iki şekilde de karşımıza çıkabilir. Kimisinde davranış açık ve dışa dönüktür, ancak kimi ailede bu durumlar kendini haklı çıkarma, etkinleştirme ve/veya kasıtlı veya kasıtsız olarak kışkırtma gibi örtülü biçimlerle de gerçekleşebilir. Sonuç açısından fark etmez. Aşağıdaki karakteristikler toksik davranışların kırmızı bayrakları olarak düşünülebilir, ancak bu davranışların tamamı elbette bunlardan ibaret değildir.

1. Sürekli Sizi Suçlarlar

Zehirli davranışlarla müdahil olan kişiler nadiren hatanın kendilerinde olduğunu ve etrafındakileri ne kadar incittiklerini görürler. Görseler dahi başkalarında kusur bulmak davranışlarını değiştirmekten daha kolaydır. Bu, bilmemiz gereken disfonksiyonel ve toksik aile özelliklerinden bir tanesidir. Bir ailede toksik ilişkiler ortaya çıktığı zaman yetişkinler bile soruna katkıda bulunmuş eylemlerinin olabileceğini görüp sorumluluğunu almak yerine, sorunlardan dolayı diğerini suçlayabilir. Bazen insanların hata yaptıklarını fark etmedikleri zamanlar olsa da, bu durum sıklıkla yaşanıyorsa sorunun oturup konuşulması gerekir.

2. Kontrol Ederler

Pek çok ergen ebeveynlerin davranışlarını kontrol edici olarak tanımlar. Ama normal ebeveynlikle kontrolcü ebeveynlik arasında fark vardır. Davranış zorlayıcı hale geldiğinde veya birini korku içinde bıraktığında bu kontrolcüdür. Yetişkinler ise kontrol altına alındıklarında bunu fark etmeleri zaman alabilir. Hatta kişi durumu iyi niyetle ilişkilendirerek "benim/bizim için en iyisini yapmak istiyor" diye inkar yoluna gidebilir. Yetişkinler açısından bir kişi karar almanızı yasaklayıcı veya engelleyici bir tutum izliyorsa bu kontroldür. Bazı kontrol davranışları şunlardır

- Kendinizi rahat hissetmediğiniz önemli seçimleri yapmaya ikna etmek.

- İzleme uygulamalarını bilginiz olmadan cihazlarınıza yüklemek.

- İstediğini yaptırmak için parayı veya yemeği araç olarak kullanmak.

- Kıyafet, takı, makyaj gibi kişisel unsurlara karışmak.

3. Size Karşı Her Zaman Eleştireldirler

Toksik bir aile asla ve asla tatmin olmayacakmış gibi görünür. Diğerleri hangi başarıları elde etmiş, hayatlarının diğer alanlarında hangi imkanları sağlamış olursa olsun, toksik bir kişi diğerlerinin karakterini eleştirmenin ya da baltalamanın bir yolunu bulacaktır. Bu gerçekten çok tıkayıcı ve moral bozucu olabilir, ve genellikle bu davranışları ele almak, disfonksiyonel aile desenlerini iyileştirmek ve sağlıklı davranış modelleri oluşturmak adına profesyonel bir dış yardıma ihtiyaç duyulur. Çoğu zaman bir önceki aile veya ebeveyn bir savunma mekanizması olarak yansıtılabilir. Bazı ebeveynler ise çocukları olduktan sonra asla hedeflerine ulaşamayacaklarını düşünürler ama hayatı hala çocukları aracılığıyla yaşamaya ve çocuklarının hayatlarını hayal ettikleri hayatlara benzeyecek şekilde şekillendirmeye çalışırlar.

4. Duygularınızı Görmezden Gelirler

Sağlıklı aileler duygularınızı dinler, zor zamanlarınızda size destek olur ve sizi teşvik ederler. Ama toksik aileler duygularınız için çok az endişe gösterir. Haklı olduğunuzu bileseler bile size katılmayabilirler. Huzursuz, endişeli veya depresif hissetmenize rağmen durumu çözmenize yardım etmek yerine, sorunun sizde olduğunu hissettirebilirler.

5. Tehditkar Olurlar

Bir ailenin toksik sayılması için tehditkar olmak bir zorunluluk değildir. Ayrıca herkesin zaman zaman sinirlenebileceği ve etrafa boş tehditler savurabileceğini de unutmamak gerekir. Ancak toksik aile dinamikleri düşünüldüğünde sıklıkla bu tehdit unsuruna rastlandığını ve bunun bir kontrol aracı olarak kullanıldığını görüyoruz. Tehditlerin yerine getirilip getirilmemesi ise tehdit edilen kişiye verilen zararı ortadan kaldırmıyor.

6. Cezalandırmayı Disiplinle Meşrulaştırabilirler

Disiplin, bir çocuğa doğruyu yanlışı öğretme (veya bunu düzeltme) ve kurallara uygun yaşamayı öğretme yolu olabilir. Fakat toksik bir aile içinde ceza yöntemi ve disiplin süreci kolaylıkla amacından sapabilir. Bazen kötü bir gün geçiren ebeveyn bunun hayal kırıklığını diğerlerinden çıkartabilir. Ortada verilmesi gereken bir ders olmamasına rağmen ceza yöntemleri kullanılabilir ve bu toksik davranışa dönebilir. Toksik ebeveynler tarafından sıklıkla kullanılan ceza yöntemlerinden birinin de küsmek, soğuk davranmak, ya da konuşmamak olduğu unutulmamalıdır.

KENDİMİZİ NASIL KORUYACAĞIZ?

Toksik sevgi tolere edilmemelidir. Yukarıda yazılan zehirli aile davranışlarının tespiti, sağlıklı aile davranışlarını geliştirebilme ve uygulamanın ilk adımı olacaktır. Bir sonraki adım birbirimizle yeni bir iletişim kurma ve karşılıklı davranışlarımızı değiştirmenin bir yolunu öğrenmek olabilir. Aşağıda açıklanan stratejiler zehirli aile davranışlarının üstesinden gelme ve yeniden yapılandırma açısından yardımcı olabilir.

1. Herkesin Endişelerini Dile Getirmesine İzin Verin

Herkesin aile dinamiği ile ilgili kaygıları, düşünceleri veya çözüm yolları olabilir ve bunları dile getirme hakları vardır. İletişim kurun ve dinlemek için zaman ayırın. Dinlerken birilerinin diğerinin sözünü kesmemesi ve eleştirmemesi önemli bir kuraldır. Dairesel oturma düzeninde göz teması sağlanacak şekilde, ve vücutlar birbirine dönük biçimde konumlanılabilir. Konuşma esnasında tarafların birbirini kendileri konuşurken bekledikleri saygı ile dinlemeleri gerekir. İşleyişi kolaylaştırmak için konuşma süresi belirlemek ve belki bir konuşma nesnesi (konuşma sırası kimdeyse onun elinde duracak, dikkat dağıtmayacak küçük bir nesne) kullanmak yardımcı olabilecek yöntemlerdir.

2. Sınırları Belirleme

Endişeler dile getirildikten sonra, aile içinde hangi davranışların kabul edilebilir, hangilerinin kabul edilemez ve sağlıksız olduğu ile ilgili net sınırların belirlenmesi gerekir. Örneğin aile bireylerinden birinin bir işi yapma şekli sürekli diğeri tarafından eleştiriliyorsa, ona o işi yapma teklifi sunulmalı, bu kabul edilmiyorsa eğer işin başkası tarafından yapıldığını kabul ve takdir etmeye yönelik teşvik etmek sağlıklı olacaktır. Sınırları belirlemek güçlü ve zayıf olduğunuz tarafları kabul etmekle ilgilidir. En iyi yapabildiğiniz şeye odaklanın. Bazı durumlarda taviz vermeniz gereklidir. Ödün vermek belki herkesi ilk etapta mutlu etmeyebilir ama diğerlerinin ihtiyaçlarını anlamanızı sağlayabilir, bu da sağlıklı aile dinamiği yönünde atılacak bir adımdır. Herkes kendinden neyin neden beklendiği konusunda net talimatlara sahip olmalıdır. Bu tartışmanın bir kısmı da sınırlar aşıldığı takdirde ne yapılacağı ile ilgili olmalıdır.

3. Toksik Davranışın Kaynağını Belirleyin

Bazıları için toksik davranış bir yaşam tarzı haline gelebilir çünkü aile içinde daha önce hiç kimse kabul edilebilir davranış standartlarını belirlememiş olabilir. Aile sisteminizi bir masaya dağılmış bilardo topları şeklinde düşünebilirsiniz. Normalde istekayla beyaz topa vurur ve onu hedeflediğiniz topa çarpmasını sağlayarak deliğe sokmaya çalışırsınız. Fakat bazen top deliğe girmez, ve yol üstünde bazı diğer toplara çarpar, onlar da gidip diğerlerine çarpabilir. Netice itibari ile masanın üzerindeki bütün düzeni ve planları değiştirebilir. Toksik bir ailede bir bireyin yaptığı her şey nihayetinde diğerlerini etkiler. Yani eğer ailede biri çalkantılı bir tavır sergiliyorsa bu diğer bireylerinde masada sabit duran toplar gibi sakin ve huzurlu iç dünyalarını sarsıp, yerlerinden edecek haydut bir top işlevi görebilir. Eğer bu haydut top yeterince hızlı ise, kendi diğer toplara çarpmasa bile, diğerlerinin birlerine çarpmaları için tetikleyici bir görev üstlenip, oldukça kaotik bir atmosfere sebep verebilir.

Bazen de bu davranış bozukluklarına sebep olabilecek ruhsal rahatsızlıklar gibi altta yatan nedenler olabilir. Eğer sizin de kendinizin veya bir aile bireyinin davranışını etkileyebilecek fiziksel ya da ruhsal bir rahatsızlık olabileceğine dair şüpheleriniz varsa bu durumda tıbbi bir müdahaleye gerek olup olmadığı ile ilgili bir aile hekimine veya ruh sağlığı uzmanına danışmanız önemlidir. Eğer problem fiziksel veya zihinsel bir sağlık bozukluğu ise bu konuda tedavi seçeneklerinizin olduğunu bilmeniz de aynı şekilde önemlidir. İyileşme zamanlarında yardım ve destek aile bağını güçlendirdiği gibi, toksik aile davranışlarının çözümü için de anahtar vazifesi görebilir.

4. Bağımsızlık İçin Çabalayın

Bir yetişkin çocuğun yapabileceği en toksik davranışlardan biri, yetişkin ebeveynlerin onu desteklemesini beklemektir. Bununla birlikte yetişkin ebeveynin de yapabileceği en kısıtlayıcı davranış bu desteği sunmak olacaktır. Onun yapabileceği şeyleri onun yerine sizin yapıyor olmanız, sizin zamanınızı ve maddi imkanlarınızı manipüle etmesine izin vermeniz anlamına gelir ve bu karşılıklı toksik bir desendir. Yetişkin çocuğunuzla birlikte yaşıyorsanız evde yaşarken uyması gereken hak ve sorumlulukları net bir şekilde çizin. Ailenizle yaşayan yetişkin bir çocuksanız iş bulun ve kendinize bakmayı öğrenin. Kendi paranızı kazanmanın ve kendi yaşam tarzını sürdürmenin, başka birinin çatısı atında onların kuralları ile yaşamaktan daha güçlendirici ve özgürleştirici olduğunu deneyimleyebilirsiniz.

5. Gerektiğinde Bağları Koparın

Kimse sevdiği biriyle iletişimi kesmeyi düşünmek istemez, ama duygusal ve fiziksel sağlık risk altındayken bu gerekli bir adım olabilir. Toksik davranışı çözme girişimleri sonuçsuz kaldıysa, toksik kişiden biraz uzaklaşmak size net bir şekilde düşünme ve sizin için en iyi hareket tarzının ne olduğuna karar verme şansı verebilir. Bazen iletişimden ve olumsuz etkileşimden bir mola, bir ailenin değişiklik yapılması gerektiğini fark etmesi için ihtiyaç duyduğu tek şeydir.

6. Yardım Arayın

Bazılarımız için sevdiğimiz insanlara sınırlar koymak veya bağları koparmak zordur. Ailenizin iyileşme yolculuğuna nasıl başlayacağınızdan emin değilseniz, bir aile terapistinden yardım istemek ve destek almak, bunun harika bir yolu olabilir.

Toksik davranış sergileyen ailedeki kişinin danışmanlığı veya diğer müdahaleleri reddetmesi alışılmadık bir durum değildir. Sevdiğiniz birini sizinle bir terapiste gitmeye zorlayamazsınız, ancak kendiniz için biriyle konuşabilirsiniz. Zor aile durumlarıyla başa çıkma konusunda deneyimli bir profesyonelden danışmanlık almak, aile içinde iletişim kurmanın ve sınırları ve beklentileri belirlemenin etkili yollarını öğrenmenize yardımcı olabilir.

Son olarak eklemek isterim ki bu yazıyı yazma fikri, kendi aile sorunlarımı çözmek için araştırdığım çeşitli kaynakları bir araya getirmek, ve o sırada da yaptığımız klinik çalışmalar sırasında aynı problemi yaşayan onlarca kişiyle karşılaşıyor olmamızın neticesinde ortaya çıkmıştır. Eğer yazının kendinizle ilişkilendirdiğiniz bölümleri olduysa bilmenizi isteriz ki yalnız değilsiniz. Kendi biricik ailenizin içinde yaşanan ve içinden çıkılması imkansız gibi görünen bağlarla kenetlenmiş sorun yumağı aslında bir çok aile tarafından değişik şekillerde tecrübe edilen bir davranış desenidir. Çözüm genelde sadece birkaç doğru müdahale ile atmosferin bir anda değişmesi, ve en önemlisi bu konuda harekete geçme cesaretinizle gelir.

Bu yazı Serkan Özkan tarafından çeşitli kaynaklardan derlenerek üretilmiştir.